NETTAVISEN: Vi går mot sommaren, og medan nokre stikkande eller bitande kryp allereie er i full gang med å stikke og bite seg gjennom våren, er det andre som for alvor dukkar opp om ikkje altfor lenge.
Å skilje stikk frå klegg, knott og mygg frå svømmekløe, veggedyr og skabb er ikkje nødvendigvis så lett. Men det er heldigvis nokre ting du kan sjå etter om du er i tvil om det er «uskyldige» mygg som har vore på ferde, om du risikerer å måtte bla opp for dyre behandlingar eller bør åtvare andre om det du har vore utsett for.
Torbjørg Dahle er hudlege ved Aleris, og kjenner godt til dei fleste utslett, bit og stikk. Hos dei er det likevel særleg éin uvelkommen krabat, som dessverre har vore sagt å stå bak ingenting mindre enn ein epidemi, som bekymrar – nemleg skabben. I tida vi er inne i no er det særleg nokre insekt som spreier uhygge.
– I tillegg til skabb, ser vi bit frå blant anna flått, lopper og veggedyr, fortel ho.
Skabb
Dahle påpeiker at det har vore ein sterk auke i skabbtilfelle i fleire år. Ifølge ei studie frå Folkehelseinstituttet auka førekomsten av skabb frå 2000 tilfelle i 2012 til 6000 i 2018 – ein auke på 300 prosent.
Vidare, skriv Folkehelseinstituttet på sine nettsider, tyder sal av legemiddel mot skabb og konsultasjonar hos lege på ein stadig auke i 2020 og 2021.
Skabb er ein hudsjukdom som skuldast ein type midd som buset seg på huda vår, og graver gonger som dei legg egg i. Skabben er ikkje farleg, men symptoma er sterk kløe – særleg om natta – og eit eksemliknande utslett.
Akkurat dette utslettet skil seg litt frå vanlege insektbit, ifølge Dahle, og liknar meir på eksem, med raude prikkar og utslett på hendene.
– Om ein ser nøye etter, kan ein ofte også sjå små kvitaktige striper der skabben har krope under huda, forklarer ho.
– Personar med skabb klør i tillegg ofte på heile kroppen, også på stader der dei ikkje har skabb. Diagnosen kan nokre gonger vere vanskeleg å stille, så det kan vere lurt å rådføre seg med hudlege eller fastlege.
Skabb må behandlast, og forsvinn altså ikkje av seg sjølv. Det har vist seg å vere store forskjellar i kor godt ein responderer på behandlinga, og for nokre blir den både lang og dyr. Fordi skabb smittar og fordi du kan bli smitta fleire gonger, må alle i ein husstand behandlast dersom éin har fått påvist skabb.
Veggedyr
Noko anna som kan bli dyrt, og som dessverre heller ikkje forsvinn av seg sjølv, er veggedyra.
Etter at vi nesten fekk veggedyra utrydda i Norge på 50-talet, begynte vi å ta dei med oss heim frå ferieturar igjen, og etter kvart som reiseaktiviteten har auka, jo meir veggedyr.
Frå å ha nådd ein topp på omkring 3000 veggedyrsaker i året, så skadedyrfirmaa ein nedgang under koronakrisen, viser tal frå Folkehelseinstituttet. No har likevel grafen skote i været igjen.
– Eg reknar jo med at når vi får tal for 2023, så vil det nærme seg 3000 igjen, seier skadedyrkontrollør Glen Hovdal i Skadedyrkontroll1.
Veggedyra blir ofte oppdaga ved at du vaknar om morgonen med veggedyrbit. Desse bita kan likevel ha nokre litt klare kjenneteikn.
Bita er ofte raude og hovne, med ein mørk flekk i midten, der dyret har bite.
Veggedyra kravlar altså gjerne opp i senga di, men dei liker seg betre oppå enn under dyna. Derfor dukkar ofte bita opp etter kvarandre, litt på rekke, då dyra kan sitte på rad oppå dyna di, og bite ned i huda din. (Det er likevel ikkje berre veggedyra som gjer dette, kan du sjå lenger ned i saka). Du kan også få veggedyrbit i klynger.
Idet du blir biten merker du ingenting, men det gjer du ofte etterpå. Bita kan gi kløe og nokre gonger utvikle seg til væskefylte blemmer. Klør du kan du også begynne å blø.
Det er ikkje uvanleg at skadedyrfirmaa blir kalla ut til veggedyrsaker som slettes ikkje skuldast veggedyr, fortel Hovdal.
Men har du vore så uheldig å få dei i hus, så treng du ofte hjelp med å bli kvitt dei. Det kan sjølvsagt koste, men ifølge Hovdal er behandlinga mot veggedyr stadig meir effektiv.
Og samtidig som reiseglade nordmenn pakkar med seg veggedyr i koffertane sine før heimturen, så påpeiker han også at smittefaren heime i Norge derfor også blir lågare.
– Vi har fått betre rutinar på korleis vi behandlar veggedyrtilfella dei siste åra. Det gjer at vi er betre på å forhindre smitte internt i Norge i dag, meiner han.
Sjølv kan du også gjere litt for å avgrense skaden når uhellet først er ute.
– Det er lettare å seie kva ein ikkje skal gjere enn kva ein skal gjere. Du skal ikkje legge deg på sofaen i stua og du skal ikkje flykte inn i eit anna soverom for å komme vekk frå veggdyra. Det klarer du ikkje – det einaste som du oppnår då er spreiing. Veggedyra går etter mat, så ligg du på sofaen i stua, så kjem dei til sofaen i stua.
Du bør heller ikkje flytte ut av bustaden. Flytter du heim til mor og far i mellomtida risikerer du å ta med veggedyra dit.
– Med ein gang du begynner å avvike frå vanleg åtferdsmønster, så risikerer du spreiing. Ein skal berre fortsette som vanleg, seier Hovdal.
Lopper
Nokre andre, mindre kostbare, krabatar som godt kan dukke opp i senga din er loppene. Den vanlegaste vi har her til lands er fugleloppa.
– Fuglelopper og andre lopper er vanleg på våren, seier Dahle.
– Dei gir ofte intenst kløande små klumpar og eventuelt blemmer på leggene eller nær bukselinningen.
Som veggedyra, kan fugleloppene bite på rekke. I motsetning til veggedyra, forsvinn dei likevel gjerne av seg sjølv, fordi dei ikkje får reprodusert seg innandørs. Vil du ikkje vente på det, kjem du langt med ein god runde med støvsugaren.
– Loppene kan overleve ein til to veker innandørs. Smittekjelda er ofte gamle fuglereir, så pass på å ikkje lufte dyna i nærleiken av tre med gamle reir, rår Dahle til.
– Loppene kan også finnast på bakken og kjæledyr kan dra dei med seg inn.
Svømmekløe
Nokre badar heile året, men heller ikkje for frysepinnane er det lenge til no før det er klart for å kaste seg ut i bølger og vann. Då er det ikkje umogleg at du kjem opp igjen til ei litt ubehageleg overrasking, særleg om du liker badevatnet litt varmare.
– Det er særleg når det er over 20 grader dei dukkar opp. Så dei kjem gjerne i juni og når ein topp i juli og august, når det verkeleg er varmt, forklarer Arnulf Soleng, seniorforskar ved Avdeling for skadedyrkontroll hos Folkehelseinstituttet.
Han snakkar altså om svømmekløe, som ferskvannsbadarar risikerer eit ublidt møte med kvar sommar. Då kjem rapportar om svømmekløe i forskjellige vatn, og nokre stader er meir utsett enn andre.
– Dette er ein parasitt der det vaksne kjønnsmodne stadiet lever i blodårene og neseslimhinnene til vasslevande fuglar, forklarer Soleng.
Parasitten, som er ein blodikte, er eigentleg ikkje på jakt etter menneske, men kan trenge inn i huda vår ved eit mistak.
Dei vaksne iktene legg nemleg egg som blir klekka i vatnet. Før larvene som blir klekka blir vaksne, og finn fuglevertar, bruker dei sniglar som mellomvertar. Inne i sniglane blir det danna tusenvis av haleikter som skal forsøke å finne ein fugl. Så er det på vegen frå ung til voksen, og altså frå snigelen til fuglen, at denne for oss, irriterande, og for dei katastrofale, feilen kan skje.
– Dei kjem bort til oss og trur at vi er fuglar, forklarer Soleng.
Då trenger dei altså inn i huda vår, og døyr. Symptoma på svømmekløe startar ofte med at det klør eller kiler i huda rett etter at du har bada.
– Så klør det gjerne meir og meir. For ein del er det verst etter rundt 24 timar, men det er nokre som er plaga i både ei veke og to etterpå også, seier Soleng.
– Det er ganske variabelt korleis du reagerer. Nokre får store blemmer og andre har ingen symptom. Det blir som med myggstikk – at det varierer veldig. Blir du utsett fleire gonger, blir det ofte verre og verre.
Du kan likevel ofte skilje svømmekløe frå myggstikk ved å sjå på både kor og når du får utsletta. Parasitten finn deg når du er i vatnet og utslettet kjem då på delane av kroppen som er under vatn.
– Kjem det like etter bading, er det meir sannsynleg at det er svømmekløe, poengterer Soleng.
Svømmekløe er vanlegast hos små barn, som kan sitte i vasskanten i lang tid.
Nokre tips mot svømmekløe:
- Små vatn blir varma opp raskare enn større, men svømmekløe-parasitten kan dukke opp i alle vatn berre det blir varmt nok. Dessutan dukkar dei oftare opp på plassar med pålandsvind.
- Bading frå flytebrygger eller på djupe område kan redusere risikoen.
- Solkrem med vern mot brennmaneter kan beskytte noko mot svømmekløe.
- Å tørke seg med ein gang ein er oppe frå vatnet (eller dusje) reduserer risikoen for at iktene kjem inn i huda.
Mygg, knott og klegg:
Desse kjenner dei fleste til, og for dei fleste er dei berre plagsame ei kort stund.
– Kleggbit kan nokre gonger vere meir hovne og kløande enn bit frå mygg og knott, men det kan vere vanskeleg å skilje desse frå kvarandre om ein ikkje merka at ein blei biten, poengterer Dahle.
– Det er elles stor forskjell på kor mykje plager folk får av insektbit frå same insekt. Nokre merkar knapt at dei har blitt bitne, medan andre kan få store hevelsar og blemmedanning. Dette skuldast forskjellar i immunresponsen den enkelte har på bita.
Flått
Verre kan likevel flåttbitet vere. Å bli biten av flått er ikkje spesielt uvanleg, men det kan som kjent ha store konsekvensar.
– Ved flåttbit vil ein ofte, men ikkje alltid, sjå flåtten som har bite seg fast. Det er viktig å fjerne denne så raskt som mogleg for å redusere risikoen for den flåttborne sjukdommen borreliose, seier Dahle.
– Ein må også følge med vidare om det kjem ein raud ring rundt bitstaden som gradvis brer om seg, og i så tilfelle kontakte lege. Flått kan også overføre eit virus som kan gi betennelse i hjernen og ryggmergen, skogflåttencefalitt, fortset ho.
Det finst behandling for borreliose, men ingen vaksine. Når det gjeld skogflåttencefalitt finst det ein vaksine.
I dei aller fleste tilfelle går det heilt fint etter eit flåttbit, ifølge Soleng. Studiar frå nordiske land viser at sjølv i område med mykje flått er risikoen for å bli sjuk med borreliose etter flåttbit låg – og dette gjeld omkring 2 prosent. Oppdagar du og fjernar flåtten i løpet av dei første 24 timane, rekk den ikkje, fortel han, å overføre nokre farlege bakteriar.
Du skal likevel vere obs på symptom, også om du ikkje oppdagar den raude ringen etter eit flåttbit.
– Ein skal vite at det ikkje er alle som får den, og det er heller ikkje alltid den ser så fin ut som på illustrasjonar, poengterer Soleng.
Du skal likevel vere obs på symptom, også om du ikkje oppdagar den raude ringen etter eit flåttbit.
– Ein skal vite at det ikkje er alle som får den, og det er heller ikkje alltid den ser så fin ut som på illustrasjonar, poengterer Soleng.
Ringen trenger altså absolutt ikkje å vere ein jamn, fin ring, men vær obs på forandringar i huda utover eitt lite raudt merke der flåtten sat. Får du symptom på infeksjon etter eit flåttbit, for eksempel i form av nedsett allmenntilstand, så skal du uansett oppsøke lege.
– Det er mykje flått heile våren og hausten, men om det blir veldig varmt og tørt midt på sommaren så kan ein oppleve at det blir mindre flått som er aktive ettersom flåtten er følsam for uttørking, fortel Soleng.
Når det blir for varmt og tørt gøymer nemleg flåtten seg nede i vegetasjonen til det er litt meir behageleg å komme opp.
Vanlegvis startar Soleng og kollegaene med å samle flått allereie i mars, for dei kjem fram allereie ved nokre få plussgrader. Men som følge av ein kjøligare start på våren enn vanleg, har den latt vente litt på seg i år. No er den likevel her for alvor, og det gjeld å følge med om du ferdast mykje i skog og mark.
Ifølge Soleng bør vaksinen mot TBE-viruset vurderast til barn og vaksne som ofte blir bitne av flått langs kysten i område der det er rapportert humane tilfelle av skogflåttencefalitt. Risikoen for smitte er høgast i desse områda, og dessutan i tilgrensande geografiske område. Dette gjeld Sørlandet og vestkysten av Oslofjorden, frå og med Flekkefjord til og med Drammen, og dessutan austkysten av Oslofjorden frå og med Vestby til svenskegrensa.
Innbilte insektplager
Du har nok kjent på at når du les eller høyrer om andres kløe eller stikkande og bitande små insekt, så begynner du å klø? For nokre av dei som ringer Folkehelseinstituttet med kløe dei meiner kjem frå insekt eller parasittar, så er det umogleg å finne årsaka. Kanskje er det ingen faktisk fysisk grunn til plagene. For ein del andre er det heilt andre ting enn mistenkte insekt som ligg bak.
Ifølge Folkehelseinstituttets statistikk er tilfelle som viser seg å likevel ikkje omhandle dyr, blant dei aller vanlegaste innsende «insekt-sakene» hos dei.
– Det er ganske vanleg. Eg trur nok du kan seie at vi i snitt får omkring ein telefon i veka som gjeld innbilte insekt, fortel Soleng.
Noko som sjølvsagt kan opplevast svært frustrerande for den det gjeld.
– Det som skjer er at dei opplever kløe og stikk og skal finne ei eller annan forklaring på dette. Då kan dei sende inn ting dei meiner er årsaka til dette.
Innsendarane kan sende inn ting som slettes ikkje er insekt eller levande organismar i det heile tatt, eller dei kan ha funne vanlege insekt som verken stikk eller bit, men som dei sjølv meiner er opphav til plagene.
I mange tilfelle er det heilt openberre psykiske diagnosar som ligg bak ei slik overtyding. Innringarane kan for eksempel ha «sett» at insekta oppfører seg overnaturleg – beveger seg gjennom vegger eller borer seg gjennom glas og metall. Andre gonger er ikkje dette like openbert eller tilfelle i det heile tatt.
– Nokre seier at «okei, då er det nok noko eg har innbilt meg», medan andre gir seg ikkje og seier at her må det vere eit dyr. Det er nok eit veldig stort spekter her, frå dei ein kan snakke med om dette, og dei som allereie har gått ein runddans i helsevesenet, og som kan fortsette å ringe på nytt og på nytt.
Hos nokre skuldast plagene allergiar. Ein kan også tidlegare ha hatt hovudlus eller skabb, og så sit kløen i. Om du har hatt skabb kan det klø i fleire veker etter vellykka behandling, fordi det sit døde midd i huda din.
– Nokre kan oppleve at det berre klør og klør og klør, og så er problemet at dei prøver å behandle seg sjølv med skabbmiddel, diesel og vaskar med sterke såper. Så blir det gjerne berre enda verre igjen fordi huda tørkar ut. Så det blir ofte ein vond sirkel.
I alle tilfelle er kløen reell. Noko Soleng påpeiker at det er viktig å hugse på. Plagene er like grufulle uansett, og det å ikkje finne svaret på kva dei kjem av, eller oppleve at ein ikkje blir trudd, kan vere svært frustrerande.
– Det kan vere ganske negativt for livskvaliteten. Det er viktig at det takast på alvor at dei føler at det stikker og klør.
– Pål. Om du skal oppføre deg slik, så hald deg til helvete vekke
– Det fine med veteranbilar er at du alltid kan ha ein på si, det er ingen som reagerer på det
